-
شنبه, ۹ اسفند ۱۳۹۹، ۰۹:۱۵ ق.ظ
دیپلماسی ایرانی: سیاستگذاری عمومی مجموعه‌ای از سیاست‌های راهبردی و تاکتیکی در حوزه‌های مختلف است که توسط سیاستگذاران ارشد یک کشور طراحی و تدوین می‌شود تا ضمن حفظ و تثبیت حکمرانی، سبب خیر مشترک برای شهروندان نیز شود.
در فرآیند اجرای سیاستگذاری عمومی، دو بعد علم سیاستگذاری و هنر سیاستگذاری به موازات یکدیگر لازم و ضروری هستند، در بسیاری موارد "هنر سیاستگذار" از "علم سیاستگذار" نیز پیشی گرفته و اهمیت بیشتری دارد. سیاستگذاری موفق و کارآمد را می‌توان سیاستگذاری‌ای دانست که میزان مناسبی از علم و هنر سیاستگذاری را با یکدیگر تلفیق کرده و سیاستگذار متفکر هنرمندی را در تارک فرآیند سیاستگذاری داشته باشد.
دنیای سیاستگذاری عمومی دارای بازیگران و ابزارهای بیشماری است که هر کدام در زمان و مکان خود به ایفای نقش اثربخش خود خواهند پرداخت. رعایت اقتضای زمانی و مکانی یکی از مؤلفه‌های اصلی یک سیاستگذاری کارآمد در عصر کنونی است که سیاستگذاران باید همواره به آن توجه داشته باشند.
در فرآیند یک سیاستگذاری عمومی یا تغییر و چرخش سیاستگذاری خاص، هر یک از شخصیت‌ها و مجموعه‌های تصمیم‌ساز و همدست در این فرآیند دارای یک وظیفه تعریف شده هستند. اما برخی شرایط سبب می‌شوند تا شخصیتی یا نهادی فراتر از شرح وظایف خود به ایفای نقش پرداخته و حتی به بازیگر اصلی یک سیاستگذاری تبدیل شود.
سخنان جناب آقای حجت‌الاسلام سید محمود علوی وزیر اطلاعات ایران در برنامه گفت‌وگوی ویژه خبری شبکه دوم سیما در روز ۲۰ بهمن 1399 که به صراحت از احتمال ساختن سلاح هسته‌ای یا بمب اتمی از سوی ایران سخن گفته و تقصیرها را متوجه سایر بازیگران توافق برجام کرده است و می‌گویند: << صنعت هسته‌ای ما صلح آمیز است و فتوای رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز سلاح هسته‌ای را حرام اعلام کرده است، اما اگر جمهوری اسلامی ایران را به آن سمت هول [هُل] بدهند دیگر تقصیر ایران نیست بلکه تقصیر آنهایی است که ایران را هول داده‌اند، گرچه در شرایط عادی جمهوری اسلامی ایران چنین نیت و برنامه‌ای ندارد.>>1 را می‌توان در چارچوب همان هنر سیاستگذاری دانست که خبری مهم را توسط شخصیتی خاص در حوزه امنیتی و در زمانی خاص مطرح می‌کند.
این سخنان وزیر اطلاعات ایران که در داخل ایران نیز با انتقادات و پرخاش‌هایی مواجه شده، در رسانه‌های خارجی به عنوان یک اعتراف و تهدید از سوی ایران معرفی شده است. فارغ از انتقادات و پرخاش‌های بی‌مورد، احساسی و حتی ناشیانه برخی رسانه‌ها به این بخش مهم از سخنان جناب آقای علوی، تأمل و تفکر بیشتر در تحلیل و بررسی این سخنان در چارچوب سیاستگذاری عمومی ایران به‌خصوص سیاستگذاری راهبردی دفاعی و امنیتی دارای اهمیت فراوانی است که برخی جلوه‌های آن را می‌توان چنین برشمرد:
یکم - وزیر اطلاعات و اعلام چرخش سیاست هسته‌ای ایران: یکی از برجسته‌ترین مؤلفه‌ها و جلوه‌های سیاستگذاری عمومی ایران به‌خصوص سیاستگذاری خارجی این کشور طی بیش از سه دهه اخیر به سیاست استفاده مسالمت‌آمیز از انرژی هسته‌ای معطوف بوده است.
سیاستگذاری خارجی، دفاعی و امنیتی ایران طی چند دهه اخیر همواره با فشارهای گسترده و فراگیر دولتها و نهادهای بین‌المللی مواجه بوده و مورد آماج تبلیغات رسانه‌ای و تحریم‌های بیشماری قرار گرفته است. این فشارهای سیاسی، اقتصادی، نظامی و ... در حالی بر ایران وارد شده‌اند که ایران به صراحت اعلام کرده است که ساخت و تولید سلاح هسته‌ای و بمب اتمی را پیگیری نمی کند و در دستورکار خود ندارد.
با وجود اعمال همه تحریم‌ها و فشارهای سیاسی، اقتصادی و ... علیه ایران طی چند دهه اخیر به‌خصوص تحریم‌های فراگیر و فلج کننده دولت ترامپ، هرگز هیچ‌کدام از مسئولین و سیاستگذاران ایرانی سخنی از احتمال یا ضرورت ساخت و تولید سلاح هسته‌ای توسط ایران بر زبان نیاورده بودند.
اما اکنون تنها سه هفته بعد از تغییر دولت در آمریکا و در حالی که تمام پیش‌بینی‌ها و آرزوها برای بازگشت فوری دولت آمریکا به توافق برجام نقش بر آب شده و دولت "جو بایدن" نیز در حال زمینه‌سازی کسب تعهدات و امتیازات بیشتر از سوی ایران است، سید محمود علوی، وزیر اطلاعات ایران در یک برنامه پر بیننده تلویزیونی به صراحت از احتمال ساخت و تولید سلاح هسته‌ای سخن می‌گویند.
آیا سیاست راهبردی ایران در حوزه دفاعی، نظامی و امنیتی دچار تغییر و چرخش شده است؟
به نظر می‌آید سخنان صریح وزیر اطلاعات ایران که یکی از مشارکت کنندگان در سیاستگذاری دفاعی و امنیتی ایران و حتی سیاست خارجی کشور است را می‌توان دلیلی بر بروز تغییر و چرخش در راهبرد دفاعی و امنیتی ایران از نفی سلاح هسته‌ای به سیاست بهره‌گیری از سلاح هسته‌ای قلمداد کرد. وزیر اطلاعات ایران به عنوان یکی از سیاستگذاران ارشد حوزه امنیتی ایران این حق را داشته تا در قالب یک تهدید رسانه‌ای هم که شده است، خبر بسیار مهمی را به اطلاع شهروندان برساند. این خبر مهم همان تغییر راهبرد ایران در ساخت و تولید سلاح هسته‌ای و بمب اتمی است. این سخنان آقای سید محمود علوی را می‌توان جلوه‌ای از تغییر سیاست راهبردی ایران دانست که با توجه به وضعیت و شرایط کنونی جهان به‌خصوص در تعامل با اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا، می‌تواند اثربخش و کارآمد باشد.
دوم – اصل فقه پویای شیعه و تلطیف فتوای حرام بودن سلاح هسته‌ای: یکی از انتقادات و ایراداتی که به سخنان صریح وزیر اطلاعات ایران پیرامون اجبار ایران به ساخت و تولید سلاح هسته‌ای وارد کرده‌اند، استناد به فرمایش مقام معظم رهبری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای است که در خرداد 1388 استفاده و نگهداری از سلاح هسته‌ای را حرام دانستند و می فرمایند<< ما اعلام کردیم که استفاده از سلاح‌های هسته‌ای از نظر اسلام حرام و ممنوع است و نگه داشتن آن ایجاد یک خطر بزرگ و یک دردسر بزرگ است.>>2
فتوای رهبر معظم انقلاب پیرامون حرام بودن استفاده و نگهداری از سلاح هسته‌ای که بارها در مذاکرات هسته‌ای ایران نیز مورد استناد قرار گرفته است را نباید به عنوان یک فتوای غیرقابل تغییر در راهبرد دفاعی و امنیتی ایران مورد استناد و اصرار قرار داد. این فتوای انسانی و رحمانی رهبر ایران حاکم بر شرایطی است که سایر بازیگران، رقیبان و به‌ویژه دشمنان ایران نیز به چنین اصلی احترام بگذارند و ایران را با سلاح هسته‌ای یا بمب اتمی تهدید نکنند.
منتقدین و مخالفین سخنان وزیر اطلاعات پیرامون احتمال اجبار ایران به ساخت و تولید سلاح هسته‌ای فراموش نکرده‌اند که "اصل ضرورت"، فرآیندی است که هیچ قانون و چارچوب تعریف شده‌ای ندارد و سیاستگذار در بهره گیری از اصل ضرورت، تنها به اقتضاء زمانی و مکانی توجه دارد. همان‌گونه که حضرت امام خمینی(ره) در دی‌ماه 1367 در پیامی به اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام می‌فرمایند: <<یکی از مسائل مهم در دنیای پر آشوب کنونی، نقش زمان و مکان در اجتهاد و نوع تصمیم‌گیری‌ها است.>> 3
بنابر فرمایش امام خمینی (ره) و اصل ضرورت که یکی از مؤلفه‌های سیاستگذاری است، نقش زمان و مکان در سیاستگذاری و تصمیم‌گیری را می‌توان نقشی بنیادین قلمداد کرد که پیرامون ساخت و تولید سلاح هسته‌ای یا بمب اتمی از سوی ایران نیز کارایی دارد و آن را پوشش می‌دهد.
فتوای مقام معظم رهبری در سال 1388 با موضوع حرام بودن استفاده و نگهداری از سلاح هسته‌ای را نباید مغایر با اصل ضرورت ساخت و تولید سلاح هسته‌ای در وضعیت و شرایط کنونی در سال 1399 و توصیه سیاستی امام خمینی محسوب کرد. با توجه به فرمایش امام خمینی و حتی فرمایشات آیت‌الله خامنه‌ای پیرامون ورود به حوزه‌های جدید و تازه علمی برای مقاومت در برابر استکبار جهانی، می‌توان گفت که فتوای رهبر معظم انقلاب پیرامون حرام بودن سلاح هسته‌ای نیز قابل تلطیف است و سخنان وزیر اطلاعات ایران نیز در چارچوب همین رویکرد تلطیف یا چرخش فتوای حرام بودن سلاح هسته‌ای بیان شده است.
سوم - اصل حماقت در سیاستگذاری دفاعی و امنیتی: یکی از مهمترین و چالش برانگیزترین حوزه‌های سیاستگذاری که همواره ارتباط تنگاتنگی با سیاستگذاری خارجی نیز دارد، سیاستگذاری دفاعی و امنیتی است که اساس وجودی و هویت هر بازیگر نظام جهانی را مشخص و حفظ می‌کند. سیاستگذاری دفاعی و امنیتی در جهان پر آشوب کنونی که نه‌تنها دولتها به عنوان بازیگران اصلی نظام بین‌الملل که حتی برخی سازمان‌های تروریستی نیز در قامت یک بازیگر قدرتمند در معادلات جهانی به ستیزه‌جویی می‌پردازند، از چنان اهمیتی برخوردار است که بر سایر حوزه‌های سیاستگذاری عمومی اثرگذار بوده، دغدغه اصلی سیاستگذاران و حاکمان هر کشوری است.
آسیای جنوب غربی که ایران به عنوان یک قدرت بزرگ در آن حضور دارد، حوزه جغرافیایی است که همواره به عنوان کانون منازعه و جنگ‌های متعدد شناخته می‌شود. در آسیای جنوب غربی که برخی قدرت‌های بزرگ منطقه‌ای و تعدادی از قدرت‌های بزرگ جهانی حضور دارند و به قدرت‌نمایی مشغول هستند که البته فشار بسیاری بر ایران و منافع راهبردی ایران در این منطقه از سوی رقیبان منطقه‌ای مانند: ترکیه، عربستان، اسرائیل و قدرت‌های بزرگ جهانی مانند آمریکا وارد شده و منافع ایران با چالش و تنش مواجه شده است. در شرایطی که آسیای جنوب غربی کانون تنش و منازعه میان قدرت‌های بزرگ بوده و منافع راهبردی و بلکه اصل وجودی ایران و هویت ایرانی مورد تهدید نظامی رقیبان و دشمنان قرار دارد، طیف رقیبان و دشمنان ایران در بروزرسانی توانایی تسلیحاتی و نظامی خود بسیار جلوتر از ایران است و هزینه‌های نظامی آنان نیز چندین برابر هزینه‌های نظامی ایران است، عدم تقویت توان دفاعی و نیروی بازدارندگی ایران و بی‌توجهی به تهدیدات بزرگ علیه اصل وجودی این کشور را باید یک حماقت آشکار در سیاستگذاری دفاعی و امنیتی ایران محسوب کرد!
در دورانی که ایران از سوی رقیب منطقه‌ای هسته‌ای مانند اسرائیل به حمله نظامی و نابودی تهدید می‌شود، داشتن سلاح هسته‌ای برای پاسخ متقابل و متقارن به تهدیدات و اقدامات احتمالی اسرائیل، اصلی ضروری در سیاستگذاری دفاعی و امنیتی ایران است.
مارتین فان کرولد، نویسنده و مورخ برجسته اسرائیلی در سال 2004 می‌نویسد: <<بی‌تردید [برخی] دوست ندارند ایرانی‌ها به چنین سلاح‌هایی دست پیدا کنند، اما اگر [ایرانی‌ها] برای توسعه آن تلاش نکنند، دیوانه‌اند. هر کشوری با چنین تهدیدهایی روبه رو باشد، برای توسعه سلاح‌های بازدارنده هسته‌ای تلاش می‌کند. اگر ایرانی‌ها به تمام و کمال این کار را انجام میدهند، برای استفاده از این سلاح‌ها نیست. سلاح هسته‌ای به کار بازدارندگی می‌آید. باید به این واقعیت توجه داشت که نیروهای آمریکایی در طول دو مرز ایران حضور دارند. علاوه بر این ایران را کشورهایی احاطه کرده‌اند که سلاح هسته‌ای در اختیار دارند به‌ویژه اسرائیل که یک قدرت بزرگ هسته‌ای است. آمریکا و اسرائیل علناً ایران را به حمله و نابودی تهدید می‌کنند.>> 4
این سخنان یک مورخ اسرائیلی است که به صراحت می‌گوید ایران برای بازدارندگی مقابل دشمنان هسته‌ای مانند اسرائیل و آمریکا باید به سلاح هسته‌ای مجهز شود و اگر ایران به توسعه سلاح هسته‌ای اقدام نکند، دیوانگی کرده است!
چهارم - مجازات مضاعف برای سلاح هسته‌ای ایران معنا ندارد: یکی از مؤلفه‌هایی که باید در طراحی و تدوین سیاست تولید سلاح هسته‌ای بازدارنده در سیاستگذاری دفاعی و امنیتی ایران باید مورد توجه قرار گیرد، این است که ایران طی چهار دهه گذشته به‌خصوص چهار سال اخیر تمام مجازات‌های ممکن پیرامون تولید سلاح هسته‌ای را متحمل شده است. سخت‌ترین و بی‌سابقه‌ترین تحریم‌های ممکن برای تولید سلاح هسته‌ای از سوی غرب به‌خصوص ایالات متحده آمریکا که به تحریم‌های فراگیر و فلج کننده مشهور هستند طی چهار سال دولت دونالد ترامپ علیه ایران وضع شده است که حتی در دولت جدید آمریکا نیز نیت و اراده‌ای برای لغو آنها مشاهده نمی‌شود.
نباید فراموش کرد که تحریم‌های فراگیر و فلج کننده چهار سال اخیر علیه ایران، تحریم‌هایی هستند که بعد از توافق هسته‌ای برجام و پذیرش حق قدرت هسته‌ای ایران در معادلات جهانی، از سوی آمریکا علیه ایران وضع شده و مورد احترام و اجرای سایر بازیگران کوچک و بزرگ نظام جهانی حتی روسیه و چین نیز بوده است. به صورتی که شرکت‌های نفتی روسیه و چین به عنوان دو شریک اقتصادی و سیاسی ایران در صحنه بین‌المللی نیز از پروژه‌های صنعت نفت و گاز ایران خارج شده‌اند!
بنابراین تغییر سیاست ایران برای ساخت و تولید سلاح هسته‌ای نمی‌تواند فشار یا مجازات‌های مضاعف بر فشارها و تحریم‌های فراگیر و فلج کننده کنونی بر ایران داشته باشد.
**
زمانی که شرایط آشوب‌زده جهان را در کنار تهدیدهای مکرر برخی رقیبان و دشمنان منطقه‌ای و جهانی ایران مانند اسرائیل و آمریکا و تجهیز تسلیحاتی بی‌سابقه دولت‌های عربی قرار دهیم و نظر کارشناسان نظامی و امنیتی پیرامون ضرورت تولید سلاح دارای بازدارندگی از سوی ایران را مورد توجه قرار دهیم، سخنان وزیر اطلاعات ایران برخلاف انتقادهایی که به سخنان او وارد شده، به صراحت باید گفت که سخنان صریح، شفاف و بی‌سابقه ایشان را باید بخشی از واقعیت سیاستگذاری و ضرورت دفاعی و امنیتی کشور قلمداد کرد. سخنان و موضع‌گیری شفاف و صریح وزیر اطلاعات ایران را می‌توان یکی از بهترین اعلام مواضع و پاسخگویی متقابل به تهدیدات خارجی علیه ایران طی هشت سال اخیر دانست که متأسفانه با رویکرد تخریبی برخی جریان‌های سیاسی داخلی مواجه شده است. این‌گونه اعلام رسمی سیاست جدید هسته‌ای، دفاعی و امنیتی ایران از سوی آقای سید محمود علوی نه‌تنها باید حمایت شود، بلکه قابل ستایش و قدردانی نیز هست.
با توجه به روند رویدادهای کنونی منطقه و معادله مجهول توافق برجام، تأیید و حمایت از سخنان وزیر اطلاعات ایران که نوعی اعلام مواضع نیمه رسمی نیز منظور شده است، باید در دستورکار دولت ایران قرار گیرد تا منافع راهبردی و اقتدار جهانی ایران بیش از این بازیچه سایر بازیگران نظام بین‌المللی به‌خصوص اتحادیه اروپا و دولت جدید آمریکا نشود.
منابع:
1- خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران- ایرنا . 20 بهمن 1399. به آدرس: https://www.irna.ir/news/84223033
2- پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی سید علی خامنه‌ای. 14 خرداد 1388. به آدرس:
https://farsi. https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=7089
3- حکومت اسلامی و ولایت فقیه در اندیشه امام خمینی. تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی. 1386، چاپ دوم. ص 221
4- قدرت ویرانگر - خاورمیانه و سیاست خارجی آمریکا. (گفتگوی استفان شالوم با نوآم چامسکی و ژیلبر اَشکار). ترجمه محمدرضا شیخی‌محمدی. تهران، خرسندی. 1395، چاپ سوم. ص222
